έδαφος

Το ανώτερο επιφανειακό στρώμα της Γης, μεταξύ του μητρικού πετρώματος και της ατμόσφαιρας, μέσα στο οποίο αναπτύσσονται τα φυτά. Το ε. είναι συνεχόμενο λεπτό στρώμα που καλύπτει τον φλοιό της Γης, εκτός από τους βράχους, τις γυμνές βουνοπλαγιές, τις λεκάνες αλμυρής σύστασης και τις πολικές χερσαίες εκτάσεις στις οποίες, εξαιτίας του ψυχρού κλίματος, δεν υπάρχει βλάστηση. Το πάχος του κυμαίνεται από μερικά εκατοστά μέχρι μερικά μέτρα. Το ε. είναι φυσικός σχηματισμός που προήλθε από τον μετασχηματισμό του ανώτερου τμήματος του φλοιού της Γης, στον οποίο διακλαδίζονται οι περισσότερες ρίζες των φυτών. Περιέχει υπολείμματα οργανικών ουσιών (ρίζες, σάπια φύλλα, ζωντανούς και νεκρούς μικροοργανισμούς), χημικές ενώσεις κλπ. Για πολλά εκατομμύρια χρόνια η Γη δεν είχε έ. και την επιφάνειά της αποτελούσαν πετρώματα και νερά. Το έ. εμφανίστηκε μόνο όταν παρουσιάστηκε ζωή στη Γη. Προηγουμένως, όμως, είχαν συμβεί πολλά γεωλογικά φαινόμενα (τα οποία έως έναν βαθμό υφίστανται ακόμη), τα οποία άλλαξαν τη φυσιογνωμία της υδρογείου. Εξαιτίας των κλιματολογικών μεταβολών, ορεινοί όγκοι και πετρώματα θρυμματίστηκαν και παρασύρθηκαν από τα νερά στη θάλασσα. Μεγάλα υδάτινα ρεύματα συμπαρέσυραν πέτρινους όγκους οι οποίοι τελικά, με τη μορφή ιζημάτων, κάλυψαν διάφορα μέρη της επιφάνειας της Γης και του βυθού των ωκεανών. Πολλά από τα ιζήματα αυτά συμπιέστηκαν και, αφού ανυψώθηκαν, σταδιακά σχημάτισαν νέα ορεινά συγκροτήματα. Τα φαινόμενα αυτά εξακολούθησαν να επαναλαμβάνονται για πολύ μεγάλα χρονικά διαστήματα. Ταυτόχρονα, σημειώθηκαν και άλλες σημαντικές μεταβολές εξαιτίας των παλιρροϊκών κυμάτων και των ηφαιστειακών εκρήξεων, με αποτέλεσμα να καλυφθούν τα ε. που σχηματίστηκαν με στάχτη και λάβα. Παράλληλα προς τα φαινόμενα αυτά, παρατηρήθηκαν διάφορες χημικές μεταβολές οι οποίες άσκησαν σημαντική επίδραση στην αποσάθρωση των πετρωμάτων. Τα φαινόμενα της αποσάθρωσης και του σχηματισμού των ε. συνεχίστηκαν ασταμάτητα, άλλοτε με αργούς ρυθμούς και άλλοτε με καταστροφική μανία. Το πραγματικό έ., όμως, άρχισε να σχηματίζεται όταν τα πρώτα φυτά και ζώα εμφανίστηκαν στη Γη. Τα πρώτα ε. ήταν ασταθή πετρώματα, μείγματα λάσπης, άμμου και μεγάλων ή μικρών χαλικιών. Τα φυτά ελάττωσαν σημαντικά τη διάβρωση, αναχαίτισαν τη σφοδρότητα της βροχής, σταθεροποίησαν το έ. και το προστάτευσαν από τους ισχυρούς ανέμους. Εκτός όμως από τα φυτά, και άλλες οργανικές ουσίες προκάλεσαν μεγάλες μεταβολές και συνέβαλαν σημαντικά στη σταθερή διαμόρφωση της επιφάνειας της Γης. Τα φύλλα και τα νεκρά φυτά έγιναν τροφή για τους μικροοργανισμούς που ζούσαν μέσα στο ε., με αποτέλεσμα να σχηματιστεί οργανική ύλη η οποία αποτέλεσε με τη σειρά της ένα μέρος του ε. Κάθε είδος ε. είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού πέντε παραγόντων: της ζωντανής ύλης (φυτά, μικροοργανισμοί και ζώα), του κλίματος, της φύσης του μητρικού πετρώματος (καθαρότητα, ορυκτολογική και χημική σύνθεση), του αναγλύφου, της επιφάνειας και του χρόνου. Από αυτούς τους παράγοντες της εδαφογένεσης, το κλίμα και η ζωντανή ύλη άσκησαν και ασκούν τη σοβαρότερη επίδραση στη διαμόρφωση του ε. Κάθε έ. κατατάσσεται σε διαφορετικούς εδαφικούς τύπους, σύμφωνα με ορισμένα διακριτικά γνωρίσματα που εμφανίζει και είναι τα εξής: Χρώμα. Ο χρωματισμός του ε. οφείλεται στις οργανικές ουσίες και στις ανόργανες ενώσεις (σιδήρου, ασβεστίου, μαγγανίου κλπ.) που περιέχει. Ιστός. Είναι η μορφή που έχει το υλικό του ε., όταν τα μόριά του τοποθετούνται στον χώρο υπό την επίδραση διαφόρων παραγόντων. Διακρίνεται σε κοκκώδη και συσσωματώδη. Ειδικό βάρος. Το πραγματικό ειδικό βάρος του ε., που δεν περιέχει οργανική ουσία παραπάνω από 3%, κυμαίνεται περίπου στα 2,5 gr/cm³ και μειώνεται όσο αυξάνει το ποσοστό της οργανικής ουσίας. Πορώδες διάστημα. Είναι ο όγκος των κενών διαστημάτων, τα οποία εμφανίζονται ανάμεσα στα στερεά μόρια του ε., και εξαρτάται από το μέγεθος και τη διάταξη στον χώρο των μορίων που αποτελούν το έ. Υδατοχωρητικότητα. Πρόκειται για την ικανότητα των στερεών μερών του ε. να διαβρέχονται από τα νερά. Προσδιορίζεται από τη μέτρηση της ποσότητας του νερού το οποίο συγκρατείται από τη μονάδα του βάρους ή του όγκου του ε. Διαπερατότητα. Είναι ο βαθμός της διείσδυσης του νερού στη μάζα του ε. Μετριέται σε κ.μ. νερού, το οποίο διεισδύει σε μία ώρα σε εδαφική μάζα, διά της μονάδας της επιφάνειας. Πλαστικότητα. Εξαρτάται από τη μηχανική σύσταση του ε. και παίζει σπουδαίο ρόλο στις καλλιέργειες που γίνονται σε αυτό. Ικανότητα της συγκράτησης αέρα (σε κατάσταση κορεσμού) με νερό. Υπολογίζεται από τη διαφορά του πορώδους διαστήματος και της υδατοχωρητικότητας του ε. Βαθμός συνοχής και συνάφειας. Εξαρτάται από το μέγεθος των κόκκων του ε. και είναι μεγαλύτερος στα λεπτόκκοκα ε. Προσρόφηση και ανταλλαγή ιόντων. Τα ιόντα που προσροφώνται από τα κολλοειδή του ε. έρχονται σε επαφή με εδαφικό διάλυμα που περιέχει ιόντα μεγαλύτερης εκτοπιστικής ικανότητας και ανταλλάσσονται αμοιβαία και σε ισοδύναμες ποσότητες. Το φαινόμενο αυτό προσδίδει σημαντικές ιδιότητες στο έ., επειδή έτσι συγκρατούνται στην εδαφική μάζα πολύτιμα ιόντα για την ανάπτυξη των φυτών όπως το κάλλιο, το νάτριο, το αμμώνιο κλπ. Αντίδραση. Εξαρτάται από το μητρικό πέτρωμα, τις κλιματολογικές συνθήκες, την ανάγλυφη μορφή, τη βλάστηση και άλλους παράγοντες. Έχει μεγάλη σημασία για τον εδαφικό σχηματισμό, επειδή κυρίως από αυτήν εξαρτάται η αποσάθρωση, πολλές ιδιότητες του ε., η ανάπτυξη των φυτών και των μικροοργανισμών κλπ. Οργανισμοί. Οι ζωντανοί οργανισμοί (φυτά και ζώα), όπως είναι γνωστό, παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του ε. Επιπλέον, η ύπαρξη των μικροοργανισμών έχει μεγάλη σημασία για τη γονιμότητα του ε., επειδή χωρίς αυτούς τα φυτά δεν θα μπορούσαν να αφομοιώσουν το απαραίτητο για την ανάπτυξή τους άζωτο. Επίσης ορισμένα βακτηρίδια προκαλούν την αποσύνθεση διαφόρων οργανικών ουσιών και τις μετατρέπουν σε κατάλληλη τροφή για τα φυτά. Οι μικροοργανισμοί, πολλά είδη των οποίων όχι μόνο δεν ευεργετούν το ε. αλλά με τη δράση τους μειώνουν τη γονιμότητά του, πολλαπλασιάζονται με εντυπωσιακούς ρυθμούς. Υπολογίζεται ότι ένα γραμμάριο ε. περιέχει εκατομμύρια μικροοργανισμούς. Τέλος, μεγάλη είναι και η προσφορά των μεγαλύτερων ζώων (σκουλήκια, έντομα, αρουραίοι) στη γονιμότητα του ε., επειδή με τις οπές που ανοίγουν διευκολύνουν τον αερισμό και την αποστράγγισή του. Τα ανόργανα στερεά συστατικά αποτελούν σχεδόν το σύνολο της στερεάς ουσίας του ε. Η φυσική τους σύσταση, δηλαδή η κατανομή του μεγέθους των κόκκων που απαρτίζουν το έ., καθορίζουν κυρίως τις φυσικές ιδιότητες του ε. Επειδή όμως η τέλεια περιγραφή της κατανομής του μεγέθους των κόκκων που συνθέτουν ένα έ. (μηχανική σύσταση) δεν είναι πρακτικά εύκολη, έχουν προσδιοριστεί, κυρίως για γεωργικούς σκοπούς, οι εξής κατηγορίες μεγέθους των κόκκων: χαλίκια (κόκκοι με διάμετρο μεγαλύτερη από 2 χιλιοστά)· άμμος (κόκκοι με διάμετρο 2-0,05 χιλιοστά)· λάσπη (κόκκοι με διάμετρο 0,05-0,002 χιλιοστά) και άργιλος (κόκκοι με διάμετρο μικρότερη από 0,002 χιλιοστά). Ο τρόπος με τον οποίο οι κόκκοι του ε. ενώνονται σε μεγαλύτερα συσσωματώματα αποτελεί τη δομή του ε. Ανάλογα με το είδος της δομής τους, τα ε. διακρίνονται σε: πλακώδη, πρισματικά, ογκώδη και κοκκώδη. Η δομή του ε. επηρεάζει σημαντικά τις φυσικές, χημικές και βιολογικές ιδιότητές του. Οι άνθρωποι μπορούν να αλλάξουν τη δομή του ε. με ορισμένες καλλιέργειες την κατάλληλη στιγμή, αφού εκμεταλλευθούν συγχρόνως και τα διάφορα καιρικά φαινόμενα (παγετός κλπ.). Σε όλη τη Γη υπάρχουν χιλιάδες είδη ε., καθένα από τα οποία συνδυάζει όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που προήλθαν από τον συνδυασμό των πέντε βασικών παραγόντων οι οποίοι συνέβαλαν στον σχηματισμό τους. Έτσι, λοιπόν, τα ε. ταξινομούνται ως εξής: Ανάλογα με το πέτρωμα· ανάλογα με τον τρόπο δημιουργίας τους (σε αυτή την κατηγορία διακρίνονται δύο ομάδες ε.: τα πρωτογενήαλουβιακά και τα δευτερογενήπροσχωματικά)· ως προς τις χημικές και φυσικές ιδιότητές τους (ανάλογα με αυτές, οι οποίες εξαρτώνται από το είδος και την ποσότητα των κυριότερων συστατικών, τα ε. διακρίνονται σε χαλικώδη, αμμώδη, κονιορτώδη, πηλώδη, αργιλώδη, ασβεστώδη, χουμώδη και βαλτώδη)· όσον αφορά τις γεωργικές ιδιότητές τους (η ταξινόμηση αυτή στηρίζεται κυρίως στην κοκκομετρική σύνθεση των ε. και στην περιεκτικότητά τους σε χούμο και ανθρακικό ασβέστιο)· με βάση τις κλιματολογικές συνθήκες. Τα κυριότερα από τα κλιματικά συστήματα ταξινόμησης είναι το ρωσικό –βάσει του οποίου τα ε. διακρίνονται σε ε. τούντρας, σε ποδσολικά καφέ δασικά ε. και τσερνοζέμ–, το σύστημα Βιλένσκι –με βάση τον συνδυασμό των τιμών της ξηρότητας-υγρότητας του κλίματος και των διακυμάνσεων της θερμοκρασίας της ατμόσφαιρας– και το αμερικανικό σύστημα Μπάλντουιν, σύμφωνα με το οποίο οι ανώτερες κατηγορίες ε. ταξινομούνται όσον αφορά τον χαρακτήρα του μητρικού πετρώματος. Κατά το σύστημα Μπάλντουιν, τα ε. διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: τα τοπικά ε. (ε. τούντρας, ποδσολικά ε., ερημικά ε. και λατοσολικά), τα ενδοζωνικά ε. (αλλόμορφααλατογενή, υδατογενή και ασβεστολιθογενή) και τα αζωνικά ε. (λιθώδη και πετρώδη, πρόσφατα αλούβια και θίνες). Η βασική ιδιότητα του ε. είναι η γονιμότητά του, η ικανότητά του, δηλαδή, να παράγει γεωργικά προϊόντα. Υπάρχει πλήθος στοιχείων που ρυθμίζουν τη γονιμότητα. Τα κυριότερα από αυτά είναι το άζωτο, ο φωσφόρος, το κάλιο, το ασβέστιο και το μαγνήσιο. Σημαντικό ρόλο στη διατήρηση και βελτίωση της γονιμότητας του ε. παίζουν οι σωστές μέθοδοι, τα σύγχρονα μέσα και τα εξελιγμένα καλλιεργητικά συστήματα που εξασφαλίζει η επιστημονική πρόοδος. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί πως τεράστιες άγονες εκτάσεις έχουν μεταβληθεί σε παραγωγικότατα ε., αφού προηγουμένως εκχερσώθηκαν, αρδεύτηκαν και εμπλουτίστηκαν με λιπάσματα κλπ. Τα ε. της χώρας μας, εξαιτίας των κλιματολογικών συνθηκών, είναι φτωχά σε χούμο και άζωτο και δεν ευνοούν τη μεγάλη αυτοφυή βλάστηση και τις καλλιέργειες μεγάλης έκτασης. Από την άλλη πλευρά, το ελληνικό κλίμα προκαλεί τη γρήγορη οξειδωτική αποσύνθεση των οργανικών ουσιών, οι οποίες –αν δεν συνέβαινε αυτό– θα μπορούσαν να συγκεντρωθούν και να διατηρηθούν στα ε. υπό μορφή χούμου. Επιπλέον, τα ε. του ελληνικού χώρου περιέχουν μεγάλες ποσότητες ελεύθερου ανθρακικού ασβεστίου και στην επιφάνεια πολλών από αυτά έχουν συσσωρευθεί διαλυτά άλατα. Τα όξινα ε. στην Ελλάδα δεν καλύπτουν μεγάλη έκταση και έχουν μόνο τοπική σημασία. Για τους λόγους αυτούς, αλλά και εξαιτίας του κλίματος και της συνεχούς εκμετάλλευσής τους, τα ελληνικά ε. δεν έχουν μεγάλη παραγωγικότητα. Τέλος, η διάβρωση των ελληνικών ε. έχει προσλάβει επικίνδυνες διαστάσεις, ενώ τα μέτρα που λαμβάνονται για την αντιμετώπισή της δεν έχουν μεγάλη αποτελεσματικότητα. διάβρωση του ε Έτσι ονομάζεται το σύνολο των φυσικών, χημικών και οργανικών δραστηριοτήτων, εξαιτίας των οποίων καταστρέφονται τα πετρώματα στην επιφάνεια της Γης. Οι κυριότεροι παράγοντες των δραστηριοτήτων αυτών είναι το νερό, ο άνεμος και ο οργανικός κόσμος. Η διάβρωση που προκαλεί το νερό (νερό που κυλάει, της βροχής, θαλασσινό ή νερό που προέρχεται από τα χιόνια που λιώνουν) διακρίνεται σε επιφανειακή (τα νερά που κυλούν προς κάθε κατεύθυνση της επιφάνειας της Γης, χωρίς να συγκεντρώνονται σε ορισμένη κοίτη), σε γραμμική (σχηματισμός ρηχών χειμάρρων που μπορούν να εξαλειφθούν με απλό όργωμα) και σε διάβρωση βάθους (απόπλυση των ε. και των πετρωμάτων από ρεύματα νερού). Αιολική ονομάζεται η διάβρωση που αναπτύσσεται στο ανάγλυφο του ε. και στις πεδιάδες. Συμβαίνει καθημερινά και προκαλείται από ανέμους μικρής ταχύτητας που μετακινούν μικρά τεμάχια του ε. Περιοδική αιολική αποκαλείται η διάβρωση που οφείλεται στις ανεμοθύελλες, δηλαδή στους δυνατούς ανέμους που μετακινούν στρώματα του ε. σε μεγάλες αποστάσεις. Ο βαθμός της καταστροφής που προκαλείται στην περίπτωση αυτή διαφέρει. Η διάβρωση που γίνεται με αργό ρυθμό και δεν προξενεί μείωση της γονιμότητας του ε., λέγεται κανονική. Όταν όμως η διάβρωση προκαλεί ελάττωση της γονιμότητας, αποκαλείται επιταχυνόμενη. Η διάβρωση του ε., αν δεν αντιμετωπιστεί έγκαιρα και προχωρήσει πολύ, προκαλεί μεγάλες ζημιές: δεν αποδίδουν οι καλλιέργειες, καταστρέφονται δρόμοι, προξενούνται μεγάλες φθορές σε γραμμές επικοινωνίας και πολλές εγκαταστάσεις κ.ά. Η διάβρωση του θαλασσινού νερού εκδηλώνεται με την ενέργεια του κύματος στην ακτή. Διακρίνεται σε μηχανική και χημική. Η μηχανική οφείλεται στην κίνηση των κυμάτων και των στερεών υλικών που αιωρούνται μέσα στο θαλασσινό νερό. Η χημική οφείλεται στη χαλάρωση της συνοχής των στρωμάτων πάνω στα οποία πέφτουν τα κύματα και λέγεται παράκτια. Χάρη σε αυτή σχηματίζονται διάφορες μορφές ε., σπήλαια, οπές, παράξενα σχήματα βράχων. Διαβρωτική ενέργεια, ωστόσο, έχει και η στερεά μορφή του νερού, οι παγετώνες. Η δύναμή τους εξαρτάται από τον όγκο τους και από την ταχύτητα με την οποία κυλούν στις χαμηλότερες περιοχές, καθώς και από το είδος των πετρωμάτων που παρασύρουν. Η διάβρωση από τον άνεμο παρουσιάζεται συνήθως στις ερήμους, εξαρτάται από τη δύναμη του ανέμου και, αντίθετα με τη διάβρωση του νερού, γίνεται προς όλες τις κατευθύνσεις. Η διάβρωση του οργανικού κόσμου οφείλεται στα ατελή φυτά και κυρίως στα βακτήρια, τα οποία ενεργούν και μηχανικά και χημικά. Χαρακτηριστικός βράχος στο ακρωτήρι Κάπο ντ’ Όρσο της Σαρδηνίας, αντιπροσωπευτικός των μεταμορφώσεων που μπορεί να υποστεί το έδαφος με την πάροδο του χρόνου. Η ακτή στο Μπενιντόρμ της Ισπανίας αποτελεί χαρακτηριστική μορφή εδάφους που έχει υποστεί διάβρωση. Σημαντική διάβρωση παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στα εδάφη που διαρρέει ο ποταμός Γιανγκτσέ στην Κίνα (φωτ. ΑΠΕ). Έδαφος στην Αυστραλία. Καλλιεργούμενα εδάφη εντός θερμοκηπίων.

* * *

το (AM ἔδαφος)

1. το ανώτατο στρώμα τού φλοιού τής γης, η επιφάνεια τής γης

2. τόπος, γη, περιοχή («προσάρτηση εδαφών»)

3. γη, χώμα (από ποιοτική άποψη) («έδαφος παχύ, εύφορο»)

4. αγρός, χωράφι, οικόπεδο («ιδιωτικά εδάφη»)

νεοελλ.

1. το μονόχρωμο ή πολύχρωμο πεδίο μιας εικόνας όπου ζωγραφίζονται οι διάφορες παραστάσεις, φόντο, βάθος

2. φρ. «κερδίζω έδαφος» — αποκτώ υπεροχή ή πλεονεκτήματα

αρχ.

1. πυθμένας, βάση

2. (για σπίτι) δάπεδο

3. αρχικό κείμενο, πρωτότυπο

4. χειρόγραφο

5. εδάφιο.

[ΕΤΥΜΟΛ. Μεμονωμένος σχηματισμός σε -(α)φος. Συνδέεται πιθ. με τά έδος, έζομαι, ενώ η ψίλωση τής λ. προήλθε από ανομοίωση προς το δασύ -φ. Το ουδ. γένος τής λέξης οφείλεται πιθ. σε αναλογική επίδραση τού έδος. Η υποτεθείσα σχέση με το ούδας δεν έχει ισχυρή βάση].